این سوره را سه نام است: سورة الجاثیة، سورة الشریعة و سورة الدهر.
دو هزار و صد و نود و یک حرف است و چهار صد هشتاد و هشت کلمت و سى و نه آیت، جمله بمکه فرود آمد مگر یک آیت: قلْ للذین آمنوا یغْفروا... این یک آیت بمدینه فرود آمد در شأن عمر خطاب. و درین سورة از منسوخات همین یک آیت است: قلْ للذین آمنوا یغْفروا... منسوخ است بآیت قتال. و در فضیلت سورة، ابى بن کعب روایت کند از مصطفى (ص)
قال: من قرأ سورة حم الجاثیة، ستر الله عورته و سکن روعته عند الحساب، حم محله رفع بالابتداء فیمن جعله اسم السورة، تنْزیل الْکتاب خبره. و من جعله قسما فالمقسم علیه تنزیل الکتاب، و من جعله لافتتاح الکلام کقولهم الا، فتنزیل الکتاب رفع بالابتداء و قوله: من الله خبره، و المعنى القرآن کلام الله العزیز فى انتقامه الحکیم فى تدبیره و لیس کما زعم المبطلون، انه شعر او کهانة او تقوله محمد (ص) إن فی السماوات و الْأرْض لآیات یجوز ان یکون المراد فى السماوات و الارض دلائل على الوحدانیة، و یجوز ان یکون المراد بالایات.
ما فى السماء من الشمس و القمر و النجوم و غیرها و فى الارض من الجبال و الاشجار و الانهار و غیرها، فان کل واحد منها آیة دالة على توحید الله عز و جل، و خص المومنین بالذکر لانتفاعهم بها.
و فی خلْقکمْ و ما یبث منْ دابة آیات لقوْم یوقنون اى من تأمل فى خلق نفسه و خلق الحیوان جمیعا و اختلاف طبایعها و عجائب صنعها یتیقن ان لها صانعا حکیما، و خص الموقنین، لان الیقین یقع بالاستدلال، و اخْتلاف اللیْل و النهار بالظلمة و الضیاء و قیل بتعاقبهما، و ما أنْزل الله من السماء اى من السحاب منْ رزْق اى مطر، لانه سبب رزق الحیوان، فأحْیا به الْأرْض بعْد موْتها انبت بالمطر نباتها و اشجارها و تلک حیاتها بعد یبسها بانقطاع الماء عنها، و تصْریف الریاح جنوبا و شمالا و دبورا و صباء و نکباء و قیل تصریفها رحمة و عذابا، آیات لقوْم یعْقلون خص العقلاء بالذکر لان بالعقل یمکن الوقوف على الدلائل المذکورة فى هذه الآیات الثلث.
قرأ حمزة و الکسائى: و تصْریف الریاح آیات و کذلک فى قوله منْ دابة آیات بکسر التاء فیهما عطفا على قوله لآیات و هو فى موضع النصب فى الاعراب. و قرء الآخرون برفعهما، عطفا على موضع ان مع ما عملت فیه، و الآیات فى المواضع الثلاثة اللائى قدمناها، هى الصنائع و فى قوله: تلْک آیات الله نتْلوها علیْک هى آیات القرآن کما هى فى الایة التی تلیها و التی بعدها و اما الآیات فى قوله فبأی حدیث بعْد الله و آیاته یوْمنون فهى آیات القرآن و آیات الصنائع معا، قوله: تلْک آیات الله اى هذه آیات القرآن، نتْلوها علیْک بالْحق لا یستعمل التلاوة الا فى کتب الله، و الاصل فیها اتیان الثانى اثر الاول. فبأی حدیث بعْد الله اى بعد حدیث الله کقوله: أحْسن الْحدیث کتابا و آیاته یوْمنون یعنى من لم یومن بکلام الله، فلن یومن بحدیث سواه، و قیل معناه: القرآن آخر کتب الله و محمد (ص) آخر رسله فان لم یومنوا به فباى کتاب یومنون و لا کتاب بعده و لا نبى. قرأ بن عامر و حمزة و الکسائى و ابو بکر و یعقوب، تومنون بالتاء على معنى قل لهم یا محمد «فباى حدیث تومنون» و قرأ الباقون بالیاء حملا على القوم.
ویْل لکل أفاک کثیر الکذب، أثیم کثیر الاثم، یعنى النضر بن الحرث یسْمع آیات الله تتْلى علیْه ثم یصر، اى یبقى بعد سماع القرآن کافرا و الاصرار العزم على الامر، و اکثر ما یستعمل، فى الاقامة على الذنب مسْتکْبرا، اى عن الایمان کأنْ لمْ یسْمعْها فى عدم الانتفاع بها و القبول لها، فبشرْه بعذاب ألیم اخبره خبرا یظهر اثره على بشرته من الترح، و إذا علم منْ آیاتنا شیْئا هذا العلم معناه السماع کقولک اعلم، ترید اسمع، اتخذها هزوا اى استهزأ بها و عارضها بحدیث الفرس یرى العوام انه لا حقیقة لذلک، أولئک لهمْ عذاب مهین ذکر بلفظ الجمیع ردا الى کل فى قوله: لکل أفاک.
منْ ورائهمْ جهنم یعنى قدامهم. لانه لم یأت بعد، و قیل من خلفهم لانه یکون بعد انقضاء آجالهم و قیامهم من قبورهم، و کل ما توارى عنک فهو وراء، تقدم او تأخر و لا یغْنی عنْهمْ اى لا یدفع عنهم ما کسبوا اى کسبهم المال و الاولاد شیْئا من عذاب الله، و لا ما اتخذوا منْ دون الله أوْلیاء یعنى الاصنام و ما عبدوه، و لهمْ عذاب عظیم دائم لا ینقطع.
هذا هدى اى هذا اعلام وعظة و بلاغ، و قیل هذا القرآن سبب الهدایة و الرشاد لمن تدبره و تفکر فیه، و الذین کفروا بآیات ربهمْ لهمْ عذاب منْ رجْز ألیم.
الرجز اشد العذاب اى لهم عذاب من اشد العذاب.
الله الذی سخر لکم الْبحْر اى سهل لکم رکوب البحر لتجْری الْفلْک فیه بأمْره اى بتسخیره ذلک لکم، و لتبْتغوا منْ فضْله لتطلبوا المال بالتجارة فى البحر و استخراج الجواهر منه و صید ما فیه، و لعلکمْ تشْکرون على هذه النعم.
و سخر لکمْ ما فی السماوات و ما فی الْأرْض جمیعا اى صیره بحیث تتصرفون فیه و تنتفعون به فى دنیاکم و دینکم بالاستدلال به على التوحید. قال ابن عباس: سخر لکمْ ما فی السماوات یعنى الشمس و القمر و النجوم و المطر و الریاح، و ما فی الْأرْض یعنى النبات و الاشجار و الثمار و قیل الحیوانات و الجمادات جمیعا نصب على الحال منْه اى هذه النعم کلها منه خلقا، فیکون خبر مبتدء محذوف، و قیل تسخیر الجمیع منه، و قیل تقدیره: من خلقه، فحذف المضاف و یجوز اى یکون صفة للمصدر اى تسخیرا منه إن فی ذلک لآیات لقوْم یتفکرون اى فى تسخیر القوى للضعیف دلالة على صانع قدیر حکیم.
قلْ للذین آمنوا یغْفروا اى لیغفروا یعنى لیعفوا و لیصفحوا للذین لا یرْجون أیام الله اى لا یخافون سطواته. و قیل لا یخافون مثل عقوبات الایام الخالیة. و العرب تعبر عن الوقائع بالایام کیوم احد و یوم حنین. و قیل معناه: لا یطمعون فى ایام الله نصرة لاولیاء الله و قیل لا یطمعون فى ایام الله التی وعدها الله المومنین فى الجنة و اضاف الى الله کبیت الله.
ابن عباس گفت این آیت در شأن عمر خطاب فرو آمد، در غزاء بنى المصطلق بودند و لشکر اسلام، بسر چاهى فرود آمد که آن را مریسیع میگفتند. عبد الله ابى که سر منافقان بود، غلام خود بطلب آب فرستاد، دیر باز آمد، عبد الله گفت چه سبب بود که بر سر چاه دراز بماندى و دیر آمدى، غلام گفت از آن دیر آمدم، که غلام عمر خطاب بر سر چاه نشسته بود و آب میکشید تا قربهاى پیغامبر پر کرد و قربهاى بو بکر و قربهاى مولى خویش عبد الله منافق گفت مثل ما با این قوم چنانست که گفتهاند: سمن کلبک یأکلک. این سخن بعمر رسید، عمر در خشم شد، شمشیر برداشت تا قصد وى کند، جبرئیل آمد و این آیت آورد، عمر بحکم آیت برفت و آن عزم خویش فسح کرد.
سدى گفت و جماعتى مفسران که این آیت در شأن جمعى صحابه فرو آمد که از اهل مکه در رنج عظیم بودند، از گفتار و کردار ایشان و از رنج و اذى مشرکان به رسول خدا نالیدند و از وى دستورى قتال خواستند که هنوز آیت قتال نیامده بود، رب العزه این آیت فرستاد و ایشان را بحکم وقت، عفو و صفح فرمود، چنانک حائى دیگر فرمود: فاعْفوا و اصْفحوا حتى یأْتی الله بأمْره، پس آیت قتال فرو آمد و این آیت منسوخ گشت: لیجْزی قوْما بما کانوا یکْسبون، قرأ ابن عامر و حمزة الکسائى «لنجزى» بالنون و قرأ الآخرون لیجْزی بالیاء یعنى لیجزى الله قوما، و قرأ ابو جعفر، «لیجزى» بضم الیاء و فتح الزاء، تأویله لیجزى الجزاء قوما، فیکون الجزاء مضمرا و نصب قوما لانه المفعول الثانى.
منْ عمل صالحا فلنفْسه و منْ أساء فعلیْها اى لها الثواب و علیها العقاب ثم إلى ربکمْ ترْجعون فى المعاد.
و لقدْ آتیْنا بنی إسْرائیل الْکتاب یعنى التوریة و الْحکْم یعنى الحکمة و السنة و قیل القضاء بین الناس و النبوة، فان ابراهیم کان شجرة الأبنیاء و رزقْناهمْ من الطیبات اى الحلالات و هى المن و السلوى و الماء المنفجر من الحجر فى التیه و مواریث فرعون، و فضلْناهمْ على الْعالمین اى عالمى زمانهم و قیل خصصناهم بکثرة الانبیاء من بین سائر الامم، قال ابن عباس لم یکن من العالمین احد فى زمانهم، اکرم على الله و لا احب الیه منهم.
و آتیْناهمْ بینات من الْأمْر یعنى العلم بمبعث محمد (ص) و علامات نبوته و ما بین لهم من امره، فما اخْتلفوا إلا منْ بعْد ما جاءهم الْعلْم هذا العلم هو القرآن اى ما اختلفوا فى کونه بینا حتى جاءهم القرآن و لما بعث رسول الله (ص) نبیا اختلف علیه بنو اسرائیل فریقین: فریق صدقه و هم الذین قال الله تعالى: و شهد شاهد منْ بنی إسْرائیل على مثْله فآمن و قال تعالى: یفْرحون بما أنْزل إلیْک و قال تعالى: فسْئل الذین یقْرون الْکتاب منْ قبْلک یعنى عبد الله بن سلام و غیره، و فریق جحدوه و کذبوه، بغْیا بیْنهمْ و حسدا من عند انفسهم لا من جهل یکون به الانسان معذورا و هم الذین قال الله عز و جل: الذین آتیْناهم الْکتاب یعْرفونه کما یعْرفون أبْناءهمْ و إن فریقا منْهمْ لیکْتمون الْحق و همْ یعْلمون کانوا کلمة واحدة فیه قبل ان یبعث، یشهدون له و یستفتحون به و ینتظرونه و یبشرون به فلما جاءهم اختلفوا فیه و تحزبوا علیه، إن ربک یقْضی بیْنهمْ یوْم الْقیامة فیما کانوا فیه یخْتلفون. و قیل اراد بالاختلاف اختلافهم فى اوامر الله و نواهیه فى التوریة.